Dil ve Konuşma Terapisi

Dil, konuşma, iletişim, ses, rezonans ve yutma bozukluklarını önleme, değerlendirme ve ayırıcı tanılama ile rehabilitasyon alanında hizmet sunan tanımlanmış bir sağlık meslek disiplinidir.

Dil ve Konuşma Terapistleri her yaştan bireyi etkileyebilen (çocuk, ergen, yetişkin, yaşlı) dil, konuşma, iletişim, ses, rezonans ve yutma bozukluklarının önlenmesi, değerlendirilmesi, tanılanması, terapi ve danışmanlık sağlanması konusunda çalışmalar yaparak süreci yönetirler. Bu hizmetler bireyin ihtiyacına uygun olacak şekilde bireysel ya da grup terapisi ile olabileceği

gibi yüz yüze veya online şekilde sunulabilir.

1. Konuşma Sesi Bozuklukları

KSB, bir dile ait konuşma seslerini üretmede, algılamada ve/veya dili kurallarına uygun bir şekilde kullanmada yaşanan güçlükler sonucu konuşmanın anlaşılırlığının etkilenmesidir. Organik veya fonksiyonel kökenli olabileceği gibi genellikle çocuklarda olmak üzere yetişkinlerde de görülmektedir.

1.1. Artikülasyon (Sesletim) Bozukluğu

Her konuşma sesinin edinilmiş olması gereken ortalama bir yaşı vardır. Edinim yaşını geçtiği halde konuşma sesini hiçbir durumda üretememesi veya o sesin yerine başka bir ses üretmesi ile hatalı üretim yapması, anlaşılırlık düzeyinin de etkilenmesi, artikülasyon bozukluğu olarak adlandırılır ve sıklıkla diğer dil ve konuşma bozukluklarını beraberinde getirir, akademik ve sosyal hayatını etkiler.

Örneğin; 4 yaşındaki bir çocuğun /r/ sesini üretememesi (‘resim’ yerine ‘yesim’ demesi gibi) gayet doğal bir durumken /t/ sesini doğru üretiyor olması beklenir. 4 yaşında olduğu halde /t/ sesini hiç üretemiyor olması durumunda artikülasyon bozukluğundan söz edilir.

Çocuğunuzun konuşması siz ve çevrenizdeki insanlar tarafından anlaşılamıyorsa mutlaka bir dil ve konuşma terapistine başvurulması gerekmektedir. Detaylı bir değerlendirme ile uygulanabilecek yöntemler belirlenerek bireye özgü terapi programı oluşturulup terapi sürecine başlanması gerekmektedir.

1.2. Fonolojik (Sesbilgisel) Bozukluklar

Sesbilgisel bozukluklar, dile ait ses sistemini ve kurallarını edinmesinde zorluklar görülebilme durumudur. Sesbilgisi edinme sürecinde çocuk, yetişkin dilini basitleştirme yoluna başvurabilir ve bunlara sesbilgisel işlemler denir (hece yitimi, seslerin yer değiştirilmesi, önleştirme vb.). Çocuğun kullandığı bu sesbilgisel işlemler edinim yaşını geçiyor ve sistematik şekilde hatalı üretiyorsa bozukluktan bahsedilir.

Çocuğun /k/ sesini tek başına doğru şekilde üretebiliyorken /kapı/ yerine /tapı/ demesi önleştirmeye örnek verilebilir. /araba/ yerine /aba/ denmesi ise hece yitimi örneğidir.

Detaylı değerlendirme ile bireyin yaşı, anlaşılırlık düzeyi, hata türleri ve örüntüleri, gelişimsel durumu vb. özellikler dikkate alınarak terapi yaklaşımına karar verilir. Bununla birlikte terapilerdeki temel hedef konuşma seslerindeki hataları azaltarak konuşma anlaşılırlığınıarttırmak ve bireyin terapilerde doğru olarak üretebildiği konuşma seslerini günlük yaşama aktarmasını sağlamaktır.

1.3. Çocukluk Çağı Konuşma Apraksisi

ÇÇKA, kas yapısı zarar görmemesine rağmen konuşma üretimi için gereken sıralı hareketlerin motor planlaması ve programlamasındaki bir bozukluktan kaynaklanan bir durumdur.

ÇÇKA olan çocuklar sesleri, heceleri ve sözcükleri istemli üretmede sorun yaşarlar, konuşmaya başlarken zorlanabilirler, arama hareketleri görülebilir, sesleri taklit etmede zorlanabilirler, sözcük/sözcük öbeklerini tekrarlamada tutarsız hataları vardır, tutarsız sesletim hataları vardır, ünsüzlerin yanında ünlü seslerde de hata görülebilir, anlaşılmayan hece kombinasyonları oluşturabilirler, sözcüğü basitleştiren yer değiştirme, atma, ekleme, tekrar gibi hatalar yapabilirler.

Çocukluk çağı konuşma apraksisinin terapisindeki temel hedef çocuğun konuşma anlaşılırlığını arttırmaktır.

1.4. Duyusal/Algısal ve Yapısal Nedenli KSB

İşitme Kaybı, Dudak /Damak Yarığı ya da diğer orofasiyel anomaliler, travmaya veya ameliyata bağlı yapısal bozukluklarda da konuşma sesi bozuklukları görülebilir. Dudak – Damak yarıklarında rezonans bozuklukları da oluşabilmektedir.

2. Akıcılık Bozuklukları (Kekemelik ve HBK)

Şemsiye terim olan Akıcılık Bozuklukları, Kekemelik ve Hızlı Bozuk Konuşmadan oluşmaktadır.

2.1. Kekemelik

Kekemelik, konuşma akıcılığının; ses (‘k-k-k-kalem’), hece (‘ka-ka-ka-kalem’) veya tek heceli sözcük (‘ben ben ben geldim’) tekrarları, seslerin uzatılması (‘sssssarı’) ve hava akışında veya seslemede bloklarla (‘..Kapı’) olağandışı yüksek sıklıkla ve/veya uzun süreli sekteye uğramasıdır. Tekrar, uzatma ve blok kekemeliğin çekirdek davranışlarıdır. Birey bu davranışlarla baş etmek için birtakım davranışlar öğrenebilir. Bunlara da ikincil davranışlar (kaçma ve kaçınma davranışları) denir. Kekemelik anlarını sonlandırmak için kullanılan göz kırpma, ayağıyla yere vurma, bacak sallama gibi davranışlar kaçma davranışlarıdır. Kaçınma davranışları ise yaşanmış olumsuz deneyimler ile öğrenilir, kekemelik anlarının önceden sezilmesi ile gerçekleştirilen (belirli konuşma ortamlarından uzak durma) davranışlardır.

Kekemeliğin çok boyutlu bir yapısının olması terapi sürecini büyük ölçüde şekillendirmektedir. Kekemelikte pek çok terapi yaklaşımı vardır. Bireyin yaşına ve gösterdiği semptomlara uygun olacak şekilde uygun değerlendirme ve terapi programı oluşturularak spesifik terapi amaçlarının belirlenmesi ile süreç yönetilmelidir.

2.2. Hızlı Bozuk Konuşma

HBK, genellikle zayıf konuşma anlaşılırlığı, çok hızlı veya düzensiz olarak algılanan konuşma hızı, uygun olmayan prozodi ve akıcısızlıkların varlığı gibi çeşitli semptomlarla karakterize edilen bir akıcılık bozukluğudur.

3. Gecikmiş Dil ve Konuşma / Gelişimsel Dil Bozukluğu

Gecikmiş dil ve konuşma, dil edinim süreçlerinin çeşitli nedenlere bağlı olarak “normal” olarak kabul edilen zamandan daha uzun sürmesi ve çocuğun yaşıtlarından bu açıdan geri kalması olarak tanımlanmaktadır (Topbaş, 1994).

Gelişimsel Dil Bozukluğu, diğer biyomedikal koşullarla açıklanamayan ve ‘dili öğrenme ya da kullanma’ alanlarında ortaya çıkan problemlerle karakterize; bu iki temel alanda çocukların karşılaştıkları güçlüklerle şekillenen ve daha öncesinde yaşanan bir ‘Gecikmiş Konuşma’ durumundan sonra beklenen sıçramayı yaşayıp akranlarına yetişemeyen çocuklarda gözlemlenen bir bozukluktur.

Dil gelişimi bir süreçtir ve her yaşta beklenen belirli dil ve konuşma becerileri mevcuttur. Örneğin; 3 yaşına geldiğinde basit de olsa cümleler kuramayan bir çocukta gecikmiş dil ve konuşmadan bahsedilir.

Müdahale çocuğun yaşı ve ihtiyaçlarına göre şekillenmektedir. Erken müdahale çocukların; sözcük dağarcığını güçlendirip bu sözcükleri doğru bağlamlarda kullanabilmesi, edinemediği dilbilgisi kurallarını edinmesi ve sosyal iletişimsel becerileri kazanabilmesi süreçlerine yönelik olarak şekillenmektedir.

4. Edinilmiş Dil Bozuklukları (Afazi ve TBH)

4.1. Afazi

Afazi, beynin dil fonksiyonlarını içeren bölümünün bir hasar nedeniyle (inme, beynin sol hemisferini etkileyen kafa travması vb. yaralanmalar) etkilenmesi sonucu meydana gelen edinilmiş dil bozukluğudur.

Bireyin konuşma, konuşulanı anlama, tekrarlama, adlandırma, okuma ve yazma gibi becerilerinde bozulmalar oluşmaktadır. Beyinde meydana gelen hasar yerine göre dilin farklı alanlarında bozulmalar görülebilmektedir.

Yapılan detaylı değerlendirmeler sonucunda dilin hangi alanlarının etkilendiği belirlenerek terapi programı oluşturulur. Terapi, afazili birey ve ailesi tarafından belirlenen işlevsel ihtiyaçlar da dahil olmak üzere, terapistin belirlediği spesifik dil alanlarını ele alan, etkililiği kanıtlanmış bir terapi yaklaşımı seçilerek bireyselleştirilir. Dil ve konuşma müdahalesinde amaç, bireyin günlük yaşama katılımında en üst düzeyde bağımsız işlevselliğe ulaşmasına yardımcı olmaktır.

4.2. Travmatik Beyin Hasarı

Kafanın ani ve şiddetli bir şekilde bir nesneye çarpması veya bir nesnenin kafatasını delerek beyin dokusuna zarar vermesi sonucu ortaya çıkan edinilmiş beyin yaralanmasıdır.Bu yaralanma sonucu Bilişsel Bozukluklar (dikkat, bellek, öğrenme problemleri), Dil- Konuşma-İletişim Bozuklukları (konuşmayı anlamada, başlatmada ve sürdürmede güçlük, sözcük bulma güçlükleri, şaka, ima ve esprileri anlayamama konuşmanın anlaşılırlığında bozulma, seslerin üretiminde bozulma, okuma ve yazma bozuklukları), Ses Bozuklukları (ses tınısında anormallik, boğuk ses, seste güçsüzlük), Yutma Bozuklukları (su içme ve yemek yeme sırasında öksürme, tıkanma, salya akıtma) görülebilmektedir.

Travmatik Beyin Hasarında terapi hedefi, hastanın yeni beceriler edinme ve yeni stratejiler kullanmasına yardımcı olunarak bireyin günlük hayata katılımı ve aktivite düzeyinin artırılmasına, hastanın sağlıkla ilgili yaşam kalitesini olumsuz etkileyen faktörlerin belirlenip değiştirilmesine, modifiye edilmesine odaklıdır.

5. İkincil Dil Bozuklukları (Otizm, Down Sendromu vb.)

Belirli bir nedene bağlı olarak (Otizm, Down Sendromu, Zihinsel yetersizlik, İşitme Yetersizliği, Dudak-Damak Yarıklığı ve çeşitli sendromlar) gelişen dil bozukluklarıdır. Dil, iletişim ve konuşma becerilerinin etkilenme durumları ve boyutları yetersizlik türüne göre değişebilmektedir. Yapılan detaylı değerlendirmeler sonucunda bireyin yetersizlik durumuna ve bireysel özelliklerine göre terapi yöntemleri ve hedefleri belirlenerek süreç yürütülür.

6. Öğrenme Güçlüğü (Disleksi ve Disgrafi)

Öğrenme güçlüğü, yaşa uygun zekâ seviyesi, eğitim ve çevresel koşullara rağmen, okuma, yazma ve aritmetik gibi akademik becerileri öğrenme ve kullanmada meydana gelen beklenmedik ve hayat boyu devam eden nörogelişimsel bozuklukları kapsayan şemsiye bir terimdir. Bireyin zekası ve eğitsel çevresi göz önünde bulundurulduğunda öğrenme güçlüğü tanısı için bireyin okuma, yazılı ifade ve matematik performansının beklenilenin önemli derecede altında olması gerekmektedir (APA, 2013).

Erken teşhis ve müdahale ile öğrencilere öğrenme güçlüğüyle başa çıkmaları ve güçlük yaşadıkları becerileri telafi etmeleri için gerekli beceriler kazandırılabilir.

7. Motor Konuşma Bozuklukları

7.1. Dizartri

Dizartri; inme ya da beyin hasarından sonra konuşmada da kullandığımız ağız, yüz ve solunum sistemi kaslarında (dil, dudaklar, yumuşak damak, yüz kasları, larinks) yavaş hareket, hareketsizlik ya da zayıflık ile karakterize motor konuşma bozukluğudur.

Ağızda geveleme şeklinde konuşma, anlaşılır olmayan konuşma, düzensiz ve anormal konuşma, monoton konuşma, robotik konuşma, dil-dudak-yüz kaslarını veya çeneyi hareket ettirmede zorluk gibi durumlar görülebilir.Terapi, semptomların nedenine, şiddetine ve dizartri tipine bağlı olarak değişkenlik gösterebilir. Asıl amaç dizartrik bireyin normal konuşmayı yeniden kazanmasına ve iletişimini geliştirmesine yardımcı olmaktır.

7.2. Apraksi

Söylemek istenilen şeyin bilinmesine ve kaslarda herhangi bir zayıflık ya da paraliziyle ilişkili bir durum olmamasına rağmen konuşma için gereken vücut bölümlerinin (dudak ,dil vb.) hareketlerinin planlanmasında güçlük çekilmesi durumudur. Ses, hece ve sözcük sesletiminde problemler görülür.

Edinilmiş konuşma apraksi terapisi için kullanılan birçok farklı terapi yaklaşımı bulunmaktadır. Terapi yaklaşımları bireyin konuşma apraksisi şiddetine, bireyin özelliklerine göre seçilmektedir. Terapideki asıl amaç ise konuşma seslerinin üretiminin kontrolünü öğrenmesi ve gerekli olan hareketleri planlama, uygun şekilde programlama yapabilmesidir.

8. Ses Bozuklukları

Kişinin sesinin yaşına, cinsiyetine ve ait olduğu kültüre uygun olmayan perde (sesin inceliği-kalınlığı), şiddet (sesin kısıklığı veya çok yüksek olması) ve kaliteye (pürüzlülük boğukluk, vb.) sahip olması durumudur.

Ses terapisi, var olan ses bozukluğunun ortadan kaldırılmasına yönelik uygulanan bir takım davranışsal, işitsel-görsel terapi teknikleri, ses hijyeni kuralları ve ses egzersizlerinden meydana gelmektedir. Bireye özgü ve semptomlarına göre terapi planı hazırlanarak süreç yürütülür.

9. ADİS (Alternatif ve Destekleyici İletişim Sistemleri)

ADİS, konuşma ve yazılı iletişim biçimleri de dahil olmak üzere ciddi dil-konuşma üretimi ve/veya telafi etme bozukluğu olan bireylerin geçici ve kalıcı yetersizliklerini, aktivite sınırlamalarını ve katılım kısıtlamalarını inceleme ve gerektiğinde telafi etme çalışmalarını kapsar (ASHA, 2005).

Bireyin ihtiyaçlarına uygun olacak şekilde hazırlanan ADİS ile iletişim becerilerinin ve yaşam kalitesinin arttırılması sağlanmaktadır.